فريدون مرداني شورمستي

به بهانه دستور اخير وزير آموزش و پرورش به سازمان نوسازي براي تعمير و نگهداري مدارس

براساس ايده ی پيوسته فرهنگي براي طرحها و پروژه هاي مهم فضاي مدرسه نيز بايد متناسب با ساحت ‌هاي تربيت و هماهنگ با مؤلفه‌هاي معماري و طراحي شهري و شرايط جسمي و روحي ، جنسيتي ، اقليمي ، برنامه درسي و فرهنگي باشد. دستيابي به اهداف نظام تعليم و تربيت رسمي و عمومي و اجراي فرآيند ياددهي ، يادگيري را تسهيل نموده و به تحقق اهداف تربيتي براي رشد و پيشرفت كشور كمك مي‌نمايد. گرچه بخش عمده‌اي از اين اهداف از طريق طراحي و معماري صحيح فضاهاي مدرسه قابل دستيابي است ولي بخش مهمتري از اين منظور با اعمال مديريت پويا و صحيح در نگهداري بهره‌برداران از فضاهاي ساخته شده ميسر خواهد بود.

مهمترين خصوصيات و ويژگي‌هاي فضاهاي مطلوب از 2 منظر بررسي مي‌گردد :

الف ) ويژگي و خصوصيات فضاهاي مطلوب از نظر فرهنگي و تربيتي

ب )‌ ويژگي و خصوصيات فضاهاي مطلوب از نظر فيزيكي و معماري

تجربه نشان داده كه توجه مديران نسبت به اهميت ويژگي‌هايي كه فضاي مدرسه بايد براي تحقق اهداف متعالي تربيت واجد آن باشد نقش بسزايي در نگهداري و استفاده مطلوب از فضاها دارد. همچنين توجه به ويژگيهاي كلي ساختمان و فضاي مدرسه از نظر فيزيكي و معماري در چگونگي شكل‌گيري واكنش‌هاي رفتاري و يادگيري و تربيت دانش‌آموزان نقش به سزايي ايفا مي‌كند. توجه مديران مدارس به اين ويژگيها مي‌تواند اثرات سازنده‌اي در برنامه‌ريزي آنها براي اداره بهتر اين فضاها داشته باشد و روند تعليم و تربيت رسمي را تسهيل كند.

مهمترين ويژگيهاي فرهنگي و تربيتي فضاهاي مدرسه مطلوب :

1- زيبايي و دل پذير بودن

2-امن بودن

3-شوق انگيز و نشاط آوري

4-مروج بهداشت و سلامتي

5-الهام بخش كار و تلاش سازنده

6-نماد عدالت و برابري

7-نماد معنويت و دينداري

8-احترام برانگيز

9-غرور آفرين

10-انعطاف‌پذير

11-مروج روحيه همكاري و مشاركت

12-منظم و منصبط

13-كانون تربيتي محله

14-تسهيل كنند فعاليت‌هاي علمي و پرورشي

15-يادگيرندگي مدرسه

مهمترين ويژگي‌هاي فيزيكي و معماري تأثير گذار در فضاهاي مدرسه مطلوب

1- فرم و حجم بنا

2-متناسب بودن معماري ( همه فضاها در ارتباط با يكديگر و متناسب با كاركرد‌هاي هم باشد ) (متناسب با گروه‌هاي سني و جنسي)

3-بهره‌مندي از نمادهاي ايراني و اسلامي

4-مصالح مناسب

5-رنگ آميزي فضاها

6-محرميت مشرفيت بنا

7-تأمين نيازهاي متربيان و محله

8-فضاي سبز و آب

9-مسايل اقليمي

10-توجه به جنسيت و سن دانش‌آموزان

11-مبلمان و تجهيزات فن آوري

12- توجه به نور و هواي كافي و پرهيز از آلودگيهاي صوتي

همانطور كه فضاهاي مناسب مي‌تواند در تربيت خوب مربيان نقش آفريني كند ، هر گونه نقص يا آسيب وارده به فضا وتجهيزات نيز مي‌تواند روند تعليم و تربيت مطلوب را مختل نمايد. از اين روي شناخت مديران مدارس نسبت به نواقص و آسيب‌ها و توجه به برنامه‌ريزي براي نگهداشت مطلوب و فضا و تجهيزات مي‌تواند اين نقش مخرب را كنترل و محدود نمايد. در بوجود آمدن اين نواقص وآسيب ها 3 دسته از عوامل دخالت دارند :

1-عوامل مربوط به امور آموزش 2- عوامل محيطي مدرسه شامل معماري فضا و تجهيزات 3- عوامل خارج از محيط مدرسه مانند خانواده و رسانه

عمده‌ترين نواقص آسيب‌زا :

1-مكان‌يابي و استقرار مدرسه در جاي نا مناسب ( جانمايي و همجواري نامناسب ، بي‌توجهي به سيماي شهر و محله و احداث مدرسه در زمينهاي با فرم و شيب نامناسب

2- در نظر گرفتن ملاكهاي ايراني و اسلامي (‌كم توجهي به نماي مدرسه متناسب با دوره‌هاي تحصيلي ، جانمايي مناسب ساختمان اصلي در سايت ، فضاي سبز مناسب ، مكان‌يابي فضاهايي چون فضاي بازي و ورزش ، مسايل ايمني در حياط ، كف سازيها ، فضاي باز و كمك آموزشي و بهداشتي و سرايداري و …

3-عدم هماهنگي فضاها با برنامه‌هاي آموزشي و فرهنگي و تربيتي ( عدم طراحي بعضي از فضاها با برنامه‌هاي آموزشي و تربيتي ، به كارگيري مدرسه در مقاطع غير همگون ، عدم تناسب مبلمان و تجهيزات بي توجهي به نيازهاي كاركنان و معلمان ، بي‌توجهي به جزئيات اجرايي و مصالح به كار رفته ، نامرغوب بودن در بها و نرده‌ها و … )

راههاي پيشگيري از آسيب‌هاي فضا و تأثيرات فرهنگي و تربيتي آنها

در راستاي اجرايي نمودن منويات مقام عالي وزارت مبني بر تعمير و نگهداري فضاهاي آموزشي و پرورشي به راههاي پيشگيري از آسيب هاي فضا و تأثيرات فرهنگي و تربيتي آنها مي پردازيم.

نواقص و آسيب‌هاي موجود در فضا و تجهيزات مي‌تواند باعث بروز اثرات فرهنگي و تربيتي متعددي بر روي همه‌ي بهره‌برداران اعم از دانش‌آموزان و معلمان و كاركنان شود.

توجه مديران مدارس به اين آثار و پيامدها مي‌تواند موجب برنامه‌ريزي براي پيشگيري از بروز آنها و نيز تلاش براي رفع عوامل آسيب‌زا شود. برخي از اين آثار عبارتند از :

1-كم رغبتي و كم علاقگي به ادامه تحصيل

2-احساس عدم امنيت رواني و روحي

3-عدم تقويت فرهنگ بهداشتي و سلامتي در دانش‌آموزان

4-افت تحصيلي

5-عدم تقويت فرهنگ كار عملي و حرفه‌اي

6-كاهش انگيزه شغلي مربيان و كاركنان

7-كاهش مشاركت اوليا

فضا و تجهيزات مدرسه از عوامل مؤثر و پيش برنده فرآيند تعليم و تربيت هستند؛ مي توان اين دو عامل را از جمله تأثيرگذارترين عوامل نظام تربيتي دانست ، زيرا اين دو عنصر نقش زير ساختي و بستر سازي لازم را براي اجرايي و عملياتي شدن اهداف و انتظارات نظام تربيتي ايفا مي‌نمايد. در واقع فضا و تجهيزات بخش سخت ‌افزاري تعليم و تربيت را كه بايد در خدمت فعاليت‌ها ، برنامه‌ها و روش‌ها باشد تشكيل مي‌دهند و به هر ميزان كه از شرايط لازم و مطلوبيت كافي برخوردار باشند در ايفاي نقش تأثيرگذاري خود در روند تربيت موفق‌تر عمل مي‌نمايند.

بنابراين با توجه به اهميت آن‌ها ، مدنظر قرار مي‌گيرد. موضوع پيشگيري از آسيب‌زايي و استفاده بهينه از كاركردهاي آنها بيشتر اذهان دست‌اندركاران امر تعليم و تربيت را به خود جلب نموده است. چرا كه با پيشگيري‌هاي مناسب ضمن استفاده بيشتر و مطلوب‌تر از آنها مي‌توان از بودجه‌ي مذكور در بهسازي و توسعه‌ي فضاها استفاده كرد.

برخي از سازوكارها و راههايي كه مي‌تواند توجه مديران را براي استفاده از آنها جهت پيشگيري از آسيب‌ها و نيز حفظ و نگهداري بهتر فضاها و تجهيزات مدرسه عمل نمود.

سازوكارها را مي‌توان در سه موضوع دسته‌بندي و بررسي نمود.

الف) ساز وكارهاي فرهنگي و تربيتي و آموزشي

ب) سازوكارهاي مديريتي و روابط انساني

ج) سازوكارهاي فني و معماري

الف) در سازوكارهاي فرهنگي ، تربيتي و آموزشي توجه به موضوعات ذيل حائز اهميت است :

1-بودجه به آموزشهاي فرهنگي

2- تخصيص بخشي از متون آموزشي به حفظ و نگهداري فضا

3- بازديدهاي مقطعي از ساخت مدارس

4- توجه به تأمين نيازهاي آسايشي دانش‌آموزان و كاركنان

5- جلب مشاركت عوامل سهيم در مدرسه

6- كانون تربيتي و فرهنگي محله

7-حل مشكلات تربيتي دانش‌آموزان

8-ارائه خدمات مشاوره‌اي

9- ارائه خدمات آموزشي مناسب و رضايت‌بخش

ب) سازوكارهاي مديريتي و روابط انساني به موارد ذيل در پيشگيري از آسيب‌رساني و نيز حفظ و نگهداري فضا و امكانات بسيار اهميت دارد:

1-روابط مدير و كاركنان با دانش‌آموزان

2- روابط مدير با كاركنان

3- ايجاد روابط حسنه با اوليا

4- توجه به قوانين و مقررات

5- قوانين و مقررات بازدارنده جبراني

6- قوانين و مقررات خشك و بي‌روح

ج) در سازوكارهاي فني و معماري نيز توجه به موارد ذيل مي‌تواند تا حد زيادي مؤثر باشد.

1-بازديدهاي دوره‌اي از فضاها

2- رفع آسيب در سريع ترين زمان ممكن

3-حفظ و ارتقاي مداوم بهداشت و نظافت فضا و امكانات

4- استفاده از فضا با توجه به كاربري اصلي

5-تشكيل گروه‌هاي جهادي و دانش‌‌آموزي

6-استفاده از فضا با توجه به ظرفيت واقعي

در نگهداري از فضاها و تجهيزات مدرسه همه‌ي عوامل و بهره‌برداران مهم‌اند. اگر چه نقش مدير در حفظ و حراست از مدرسه بسيار خطير و مهم است ولي هيچ مديري نمي‌تواند به تنهايي و با واگذاري مسئوليت فقط به يكي دو نفرمانند سرايدار و امثال آن به خوبي از مدرسه نگهداري كرد. رمز موفقيت مدير در حفظ مناسب فضاها و امكانات ، برنامه‌ريزي براي جلب مشاركت و استفاده از همه‌ي بهره‌برداران از فضا و امكانات مدرسه است. كه مهمترين عوامل در حفظ و نگهداري از فضا و تجهيزات مدرسه كه براي جلب مشاركت آنان بايد برنامه‌ريزي كرد عبارتند از : دانش‌آموزان – اوليا – كاركنان – همسايگان – مردم و سازمان‌هاي محله مي‌باشند .

در حفظ و نگهداري از فضا و تجهيزات مدرسه كه براي جلب مشاركت آنان بايد برنامه ريزي كرد عبارتند از :

دانش آموزان – اوليا – كاركنان – همسايگان – مردم و سازمان هاي محله مي باشند.

مشاور رئيس سازمان نوسازي ، توسعه و تجهيز مدارس كشور

منبع : پيوست فرهنگي طراحي ، ساخت و بازسازي مدارس – جلد هشتم – پژوهشگاه فرهنگ و انديشه 93 – 92